Shkruan: Ben Andoni


Zilja
e telefonit në Galerinë Kombëtare (GKA) nuk pushonte. Kur më në fund
eprori i GKA-së e mori receptorin gjërat ishin të prera. Duhen kaq
piktura. Dhe, sa më shpejt të ishte e mundur. Përzgjedhja të ishte e
mirë. Ishte pragvizita e Presidentit amerikan G.W.Bush dhe gjërat nuk
diskutoheshin. Kuptohet se pakkush e ka dëgjuar drejtorin e GKA-së para
këtij urdhri, që ai vetë më vonë do e shprehte si marrëveshje
mirëkuptimi. Madje, ai kishte bërë punën e përshtatjes së tyre në
interior, me fjalët e tij. ”Të paktën do të jenë në kushte optimale dhe
falë kushteve të aklimatizimit, ato do të jenë mirë”, u tha atëherë
gazetarëve.
Kjo nuk ishte hera e parë. Për hir të së vërtetës,
veprat e GKA-së kanë dalë shpesh nga institucioni për t’i stolisur
paretet e varfra të dikastereve shqiptare. Ndërsa vetë ministrat, që
kanë bërë tenderë gjithfarëlloj, e kanë pasur të vështirë të pasurojnë
fondet e zyrave të tyre. Kur ka ardhur dekiku... një telefon tek
vartësit e shumëbindur të GKA... dhe gjërat kanë marrë fund me shkopin magjik.

“I urituri” i Paskalit

Veprat e humbura

Ajo që të bën të shqetësohesh është se asnjëherë
institucionet nuk e panë artistin si njeriun e krijimit. Por, thjesht
si robotin krijues. Institucionet e ndryshme, që patën veprat e tyre,
jo vetëm nuk u kujdesën në periudhën e tranzicionit, por e lanë në dorë
të njerëzve të papërgjegjshëm fatin e tyre. “Vepra të humbura mendohet
se janë dhjetëra dhe mos më shumë, por do të ishte shumë mirë që të
shfletonit në arkivat dhe librat e listave të institucioneve kulturore,
ministrive, institucioneve të larta shtetërore, universitetin shqiptar,
shkolla të larta dhe të mesme, shkolla tetëvjeçare, bashki dhe
institucione të shtypit shqiptar, ku shpërndaheshin veprat e artistëve
shqiptarë dhe që kanë qenë pronë kombëtare, dhe nëse do të gjeni titujt
e veprave nuk do të gjeni veprën vetë, mbase kopjen po. Arsyeja e
thjeshtë që mund të dëgjoni është ndryshimi i sistemeve, njerëzit që i
kanë pas në ngarkim nuk janë më dhe tranzicioni i gjatë institucional i
pakontrolluar dhe i pandërgjegjshëm”, thotë Zana Kuka Varvarica,
përgjegjëse e sektorit të kritikës në GKA. “Shumë mirë që kryeministri
Berisha e kishte vendosur pas vetes ‘Vallëzon Shqipëria’ të Babës ditën
e Pavarësisë. Por, nuk e di a është kthyer më në Galeri?!”. Piktori
Kujtim Buza pyet pa përgjigje dhe nuk e zgjat më shumë. Pavarësia e
Kosovës, gjithsesi, i duket më shumë sesa fati i punës së të atit,
Abdurrahim Buzës. Në vite, veprat e humbura më të njohura janë “I
urituri” i Paskalit, një punë që ai vetë e kishte falur për Presidentin
Zog në vitet ‘20, si nderim për ndihmën që ai i kishte dhënë për
shkollimin. Veprat e Qamil Grezdës (disa prej punimeve të tij më të
mira të realizuara në mesin e viteve ’50), të cilat janë shkatërruar
apo zhdukur nga pinakoteka e artit figurativ, që në ato vite kur edhe u
bënë pronë e saj. Versioni i dytë i veprës “Barinjtë me fyej” të Danish
Juknikut, ekspozuar në mjediset e ish-ndërtesës së revistës “Hosteni”,
nuk gjendet më. Vepra të Fatmir Haxhiut janë shënuar të humbura, të
gjetura nga familjarët, por tashmë të riblera. Një vepër e ekspozuar si
e piktorit Hiqmet Agollit mban firmën e piktorit Guri Madhi, kur dihet
që studioja e Agollit është vjedhur. Piktori Sali Shijaku deklaron
shpesh herë se një vepër e tij nuk gjendet më në Galerinë Kombëtare të
Arteve etj.

Më të njohurat

Janë disa syresh. Kurse specialistët rreshtojnë
dhjetëra të tilla. “I urituri” i Paskalit ka një histori, që e kalon
këtë sistem. Ajo është marrë nga ushtarakët italianë në vitin 1939,
ndërsa ishte në Pallatin, që më vonë do të quhej i Brigadave. Një
histori tragjike është me piktorin e njohur Abdurrahim Buza. Ishte në
bienalen e Aleksandrisë dhe kishte të ekspozuar një punë, ndërsa vjen
Suharto. “I forti” i Indonezisë nuk ka mëdyshuar dhe e ka treguar me
gisht “Vajtimin” e Buzës. Kaq duhej. Për shkak të marrëdhënieve të mira
të kohës, iu dha Suhartos. Por për Buzën, kjo do të ishte më e vogla.
Vite më vonë do të ndodhte edhe më keq. Kishte lënë shumë punë të tij
ndër miq dhe të afërm në Gjakovë, që u grabitën nga serbët në kohë të
zakonshme bastisjesh. Askush nuk është në dijeni tash për to. Serbët
bashkë me ikjen i zhdukën veprat duke mbjellë pas dhe harresën. Tutje
në kohë, por njësoj në vuajtje është historia e Agim Çavdrbashës. Ai i
ndau punët në Shqipëri dhe në Kosovë, që të mos humbnin prej Luftës.
Por nga Shqipëria nuk do merrte më “Nënën”, e cila humbi pas një
historie të gjatë papërgjegjshmërie të Misionit të Kosovës në Tiranë
dhe autoriteteve shqiptare. Ndërsa “Sofrën” do ia digjnin kokënxehtit
në Kosovë me rastin e trazirave të marsit 2004.
“Mendoj se duhet
jo vetëm të shkruhet një ligj, ligji muzeor kombëtar që e ruan veprën e
artit të mos lëvizë nga muzeu për qëllime të dobëta, por vetëm për
qëllime ekspozimi profesional, përball publikut artpamordashës dhe
studiuesit kritik dhe vlerësues, por ai ligj duhet të jetë si shpata e
Demokleut për të mbrojtur njerëzit që mbrojnë veprën e artit. Ky ligj
kërkon të zbatohet pikë për pikë nga njerëz të ndërgjegjshëm, jo të
veshur me pushtet që edhe mot edhe sot nxirrnin dhe nxjerrin me urdhrin
e tyre vepra arti nga koleksionet e rëndësishëm, ku më pas u vihet një
kornizë e artë sipas dëshirës dhe iu flaket tej korniza e vënë nga i
ndjeri artist dhe varen në muret e zyrave autoritare, thjesht për
zbukurimin e tyre. Dhe më e keqja nganjëherë është se ata nuk njohin as
artistin që i ka bërë”, shprehet Varvarica. Fjalë të bukura, por të
parealizueshme. Kjo, sepse Galeria sot e kësaj dite është gati që të
japë shumëçka nëse i kumtohet urdhër nga sipër... Ndërsa pseudot, që
mbushin zyrat dhe që e kanë gati justifikimin, nuk e ndjejnë se vepra e
këtyre autorëve është e paprekshme, sado që ato nxirren dhe
përcillen... për të zbukuruar zyrat që të lbyrin sytë me boshësinë.
Pinjollët dhe të afërmit e artistëve u ka mbetur që të luftojnë vetë
për të pamundurën dhe muret që nuk bëzajnë. Floriana Paskali me kurajë
i është drejtuar vetë autoriteteve italiane për punën e të atit; ashtu
si Sebi Çavdrbasha filloi një mision të pamundur për gjetjen e veprës
së bashkëshortit të saj. Kurse zyrtarët shqiptarë vazhdojnë dhe i
nxjerrin me rezistencën më të vogël nga Galeria. Në emër të ruajtjes,
restaurimit. Pra, zilja e telefonit vendos thjesht për këdo vepër të
artistit shqiptar...

Në fokus të shpalosjes së qyteteve shqiptare, historisë dhe vlerave të

tyre këtë herë kemi zgjedhur pikërisht qytetin e Krujës pasi, me rastin
e 540- vjetorit të vdekjes së Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti
Skënderbeu, në Muzeun Historik të Krujës u organizua një aktivitet
modest përkujtimor nga Ministria e Kulturës. Por, sipas statistikave,
ky muze rezulton të jetë një ndër monumentet më të vizituara për
2007-n, pas Parkut të Butrintit. Viti që lamë pas, sipas drejtorit të
këtij monumenti, ka sjellë vizitorë të shumtë nga e gjithë bota, rreth
89 mijë, 6 mijë më shumë krahasuar me vitin 2006. Ndërsa për vitin 2008
janë mjaft projekte të rëndësishme, si hapja e një faqeje në Internet,
ku të gjithë mund të shohin atë ç’ka Muzeu Historik i Krujës ofron.
Shpresojmë të zbatohen dhe mos të mbesin thjesht në kuadrin e
projekteve dhe premtimeve. Qyteti i Krujës, që e ka marrë emrin nga
krojet e kulluara, ka një pozitë të mrekullueshme gjeografike. Vetëm 32
km larg tij ndodhet kryeqyteti, ndërsa Durrësi, me të cilin që prej 10
vitesh bashkëjeton në të njëjtin qark, ndodhet 46 km larg. Në këmbët e
qytetit, 6 km larg Fushë-Krujës, ndodhet Albanopolis, qyteti antik që
duket se i ka dhënë emrin popullit tonë. Banorët, pas rrënimit të
qytetit, formuan Krujën, qytetin mesjetar më të njohur në vendin tonë.
Në majën e malit të Krujës pamja është e mrekullueshme. Në mot të mirë
duken qartë konturet e ishullit të Sazanit dhe drejt Veriut shihet
gjiri i Drinit deri në vargmalet që vazhdojnë në Veri drejt Malit të
Zi. Teqeja e Sarisalltëkut, në lartësinë 1,117 metra është një tjetër
pikë e preferuar, veçanërisht për besimtarët bektashinj. Babai
shenjtor, i cili rreth vitit 1325 i ktheu qytetit të Krujës ujin dhe
dinjitetin e nëpërkëmbur, nderohet gjerësisht nga qytetarët krutanë,
ndërsa teqetë bektashiane të zonës vizitohen edhe si pika muzeale. Të
dhëna historike Për herë të parë fjala Krujë përmendet në shekullin
XII. Emri “Krujë” mendohet ta ketë origjinën te fjala “krua” ( burim
uji), sepse në Krujë ka shumë burime. Banorët e Krujës i thonë qytetit
të tyre dhe burimeve të ujit me të njëjtin emër, “kro”; banorët e
Krujës i thërrasin “krutonë”, ndërsa në gjuhën e normës këta banorë
thirren “krutanë”.

Të dhëna arkeologjike

Gërmimet arkeologjike dëshmojnë se ka qenë vendbanim
ilir që në shekullin III para lindjes së Krishtit. Pikërisht në fshatin
Zgërdhesh, 4 km në jugperëndim të Krujës, ndodhen gjurmë të kryeqytetit
ilir të Albanëve, Albania (Albanopolis), të cilin e përmend edhe
gjeografi e astronomi nga Aleksandria, Ptolemeu, në shekullin II pas
lindjes së Krishtit. Ptolemeu bëri një hartë për Ilirinë dhe
Gadishullin Ballkanik. Pikërisht nga ky fakt historik, "Albania" e
Krujës mendohet se e ka prejardhjen emri i Vendit të Shqiponjave, që në
botë njihet si ALBANIA. Të gërmosh në truallin e Krujës është e
pamundur që të mos zbulosh varre të kohërave dhe epokave të ndryshme.
Objektet e një varreze të shekullit VI-VIII dëshmojnë se ajo bëhet një
qendër e kulturës arbëreshe të kohës, ku vendasit nuk ishin vetëm
mjeshtër të zot, por gjithashtu edhe krijues, duke e zhvilluar më tepër
traditën dhe kulturën e tyre. Në Mesjetë Kruja është kryeqendër e
shtetit shqiptar të parë feudal, me emrin "Principata e Arbrit". Kjo
principatë, rreth viteve 1190-1198 ka si të parë në krye Progonin, më
pas bijtë e tij trashëgimtarë Gjinin (1198-1206) dhe Dhimitrin
(1206-1216). Këtij shteti, gjatë ekzistencës së vet iu desh të luftonte
si kundër Bizantit (1260-1271), anzhuineve (1272-1286), po ashtu edhe
kundër serbeve. Në gjysmën e dytë të shekullit XIV Principata e
Arbrit, me kryeqendër Krujën dhe sundimtar të vet Tanush Topinë njohu
një zhvillim dhe lulëzim të mëtejshëm në tregti dhe zejtari. Tanush
Topia i zgjeroi pronat e tij dhe krijoi një principatë të madhe.
Ngjarjet rrodhën dhe Tanush Topia vritet nga Roberti, mbreti i Napolit.
Vendin e të atit e zë i biri, Karl Topia. Më 1396-n Kruja për herë të
parë pushtohet nga osmanët, gjithashtu dhe më 1415-n, në kohën e
Nikolla Topisë, turqit u përpoqën t'ia ndryshojnë edhe emrin, duke e
quajtur "Akçe Hisar" (Kulla e Bardhë). Vlen të përmendet një
kryengritje në vitin 1430 e udhëhequr nga Gjon Kastrioti. Këtij, pas
vitit 1415 sulltani i mori peng katër djemtë, me i vogli i të cilëve
ishte Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Gjergj Kastrioti Skënderbeu, më 28

Nusja do të martohej te Nikoll Gjin Gjoka. Krushk i parë ishte Prend
Ndue Koka, i përmendun i bajrakut të Oroshit, krahas Çup Kol Skanës. E
ama e cucës (nuses), Cena, mendoi se cuca-nuse asht t’u ba “sutzën”
(ritin e të qarit), megjithëse kishte qenë e sëmurë ato ditë, por nuk
kishte qenë ashtu. Në kullë flisnin peshëm. Pala e nuses ngulte këmbë
se ajo nuk mund të dilte nuse atë ditë, ashtu e sëmurë rëndë, kurse
krushqit (pala e mikut) ngulte në të vetën “se nuk dalim gjallë prej
këndej pa nuse.” Sherrin (dilemën) e zgjidhi i ati i Dilës, i cili tha:
“Nuk mund t’i ndalet nusja mikut.” Kishte parasysh kanunin, që në
paragrafin 44 sanksiononte prerë “Krushqit e marrin nusen me qenë tu
dekë.” Dhe kështu Nusja do të vihej përudhë, për në shtëpinë e
dhëndërit të ri, disa male përtej, por jo sa në legjëndë “plot nëntë
male a nëntë zalle”, madje do të kapërcehej vetem një zall, ai i
Kalorit, nëse do të arrinte ta kapëcente dhe atë e gjallë. Gjithnjë
duke udhëtuar mbi Kalin e Vdekjes, që ishte krejt një kalë i zakonshëm.
Do të përshkoheshin leqe, monopate, qafa, gryka, ura, tempuj të
shenjtë, një reliev i ashpër, shkëmbor, një dekor gri, në sfond
bjeshkët e epërme të Kaçinarit.

Rrefimtari ynë i moshuar dëshmon: “Krushqit u nisën heret. Thanë: “Në
qoftë se nusja na vdes (ishin të vetëdijshëm për gjëmën, por të
pafuqishëm ta ndalonin) pa shkue të kisha e Shëngjergjit (Gjunalë), do
të kthejmë e ta varrosim në fshatin e vet. Në të kundërt do të varroset
në fshatin ku do të nusëronte”. Kjo qe marrëveshja e parë. Por pa shkue
të kryqja e Gjakonit në Shëngjergj, Dila-nuse, gjysmë e gjallë gjysmë
vdekur, gjeti forcë dhe iu drejtua krushkut të parë: “N’oret tane Preng
Ndue Koka.” Kjo do të thoshte se ajo nuk mund të qendronte më mbi kalë.
E qetësuan më fjalë, i freskuan ballin, që i digjej nga të nxehtit, por
nuk u ndalën. “Zbritën Pallënës së Kalorit, nusja e hipur mbi kalë, nën
duvakun mbytës e ata krushqit, më këmbë. Shtëpia e Pal Ndocit dhe pak
metra më poshtë Zalli i Kalorit. Nusja sapo kishte dhënë shpirt. E
bekoi Mrika, krushka që e shoqëronte, duke i bërë kryq me qiri. Mrika
ishte e motra e Dom Prend Brungës, i afërt i Nuses…